Trong bối cảnh Dự án Luật thuế Tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) đang được Bộ Tài chính đề xuất hướng đến việc hạn chế sản xuất và điều tiết tiêu dùng nhằm đạt được mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá, nhiều chuyên gia kinh tế cho rằng, cần tăng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) phù hợp theo lộ trình tránh tăng cao đột ngột và liên tục, thực hiện đồng bộ và nâng cao các biện pháp quản lý Nhà nước, đặc biệt đẩy mạnh hơn nữa công tác phòng chống thuốc lá lậu.

Tăng “sốc” thuế sẽ càng tạo điều kiện cho thuốc lá lậu

Thuốc lá lậu vẫn luôn là vấn nạn nhức nhối tại Việt Nam nói riêng và các nước phát triển nói chung. Đến nay, dù phía lực lượng chức năng đã có rất nhiều nỗ lực nhưng kết quả vẫn hạn chế và chưa khống chế được vấn nạn này.

Thuốc lá lậu không được kiểm soát chất lượng cũng như không tuân thủ bất kỳ một tiêu chuẩn nào về hàm lượng tar, nicotine cũng như các chất cấm không được dùng trong sản phẩm thuốc lá điếu, điều này càng tăng rủi ro sức khỏe cho người dân.

Tại Hội thảo “Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá” diễn ra ngày 16/7 vừa qua, bà Đinh Thị Quỳnh Vân - đại diện PwC nêu rõ, nếu thuế thuốc lá tăng quá nhanh tại Việt Nam theo các phương án mà Bộ Tài chính đề xuất, sản lượng thuốc lá hợp pháp có thể sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại, thuốc lá lậu có thể tăng lên 50 tỷ điếu vào năm 2030, thất thu từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40 nghìn tỷ đồng vào năm 2030 so với mức 5-6 nghìn tỷ đồng hiện tại.

Theo 2 phương án của Bộ Tài chính, thuế tiêu thụ đặc biệt cho sản phẩm thuốc lá sẽ tăng thêm khoảng 200% sau 5 năm dẫn tới tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá tăng từ 36% (năm 2024) lên 59,4% (2030) khiến việc tiêu thụ các mặt hàng này trở nên đắt hơn, dẫn đến giảm lượng sử dụng thuốc lá. Tuy nhiên liệu kỳ vọng này có đạt được không?. Nhìn sang kinh nghiệm các nước để rút ra bài học cho Việt Nam, Malaysia tăng thuế 40% trong năm 2015, sau 5 năm, thị phần thuốc lá lậu đã chiếm khoảng 65%, tổng tiêu thụ thuốc lá (thuốc lá hợp pháp và thuốc lá lậu) vẫn tăng 5% sau khi tăng thuế. Kỳ vọng của Chính phủ khi tăng thuế nhằm hạn chế tiêu dùng thuốc lá không hề đạt được. Bên cạnh đó, số thuế thất thu tăng vọt lên 5,1 tỷ RM, khiến tổng thu thuế từ thuốc lá năm năm 2021 đã giảm 141% so với trước khi tăng thuế đột biến.

Tại hội thảo, kết quả theo mô hình phân tích của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) ở cả 2 phương án tăng thuế của Bộ Tài chính cũng được công bố, tổng lượng tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm khoảng 7% vào năm 2030. Sản lượng thuốc lá hợp pháp ở cả 2 phương án đều giảm mạnh vào năm 2030: thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỉ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỉ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế. Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá, các doanh nghiệp có thể phá sản trong thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32%-35%.  

Ngược lại, lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh ở cả 2 phương án tăng thuế mà Bộ Tài chính đề xuất. Đến năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỷ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (tương đương 24 tỷ điếu) so với 2025.

Ngành thuốc lá hợp pháp giảm mạnh có làm giảm số lượng người hút thuốc?

Xét về cơ bản thì thuế tiêu thụ đặc biệt là thuế tiêu dùng và thuế này do người tiêu dùng chịu, vì thế khi tăng thuế tiêu thụ đặc biệt, người tiêu dùng và các công ty sản xuất và kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam là những đối tượng trực tiếp bị ảnh hưởng bởi việc tăng thuế TTĐB quá nhanh. Việc này có thể dẫn đến một là họ giảm lượng hút thuốc hai là lựa chọn sản phẩm khác có giá thấp hơn để đáp ứng lại sự thay đổi của giá.

Trong khi đó, tỷ lệ hút thuốc ở Việt Nam vẫn ở mức cao, 42,3% theo thống kê năm 2020, vì thế trong trường hợp tăng đột ngột, thì khả năng cao họ sẽ lựa chọn các sản phẩm có giá thấp hơn để sử dụng, ngành thuốc lá hợp pháp sẽ bị giảm mạnh nhưng số lượng người hút thuốc chưa chắc đã giảm.

Hoạt động sản xuất kinh doanh của các công ty thuốc lá hợp pháp sẽ bị ảnh hưởng nặng nề, và rủi ro nhiều doanh nghiệp thu hẹp sản xuất, thậm chí đóng cửa tương tự như tại Malaysia, kéo theo việc làm của người lao động tại các nhà máy thuốc lá, nông dân ở các vùng trồng nguyên liệu và các nhà bán lẻ, bán buôn chịu tác động tiêu cực.  

Sau 5 năm, sẽ có khoảng 350.000 việc làm bị ảnh hưởng nếu áp dụng phương án 1 và nếu tăng thuế theo phương án 2 của Bộ Tài chính sẽ gây tác động đến khoảng 400.000 việc làm.

Như vậy, từ phân tích các mô hình giả định ở 2 phương án tăng thuế theo đề xuất của Bộ Tài chính, sản lượng thuốc lá hợp pháp sẽ giảm mạnh và thuốc lá lậu tăng cao, gây thất thu lớn cho nguồn thu thuế. Vì vậy tại hội thảo, đại diện từ Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA) và các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam đã kiến nghị Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế TTĐB.

Ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cùng các đại diện doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam, đề xuất Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt bằng cách thực hiện áp mức thuế tuyệt đối ở mức vừa phải với lộ trình tăng thuế hợp lý đến năm 2030. Cụ thể, các đại diện đề xuất mức thuế tuyệt đối 1.000 đồng/bao 20 điếu vào năm 2026 và tăng 500 đồng/năm, hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao.

Theo ông Nhân, phương án đề xuất trên nhằm tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực đến việc làm của người lao động, đảm bảo an sinh xã hội. Phương án này cũng giúp hạn chế tốc độ tăng trưởng của thuốc lá lậu, đảm bảo mục tiêu tăng trưởng ngân sách bền vững trong dài hạn với mức thu ngân sách ước tính đạt khoảng 29,5-30 nghìn tỷ vào năm 2030, tăng trưởng 7%-9%/năm.

“Đến năm 2030, sản lượng thuốc lá nội địa hợp pháp dự kiến sẽ giảm gần 1 tỷ bao và ước tính tỷ lệ hút thuốc sẽ còn 37,4%. Điều này hoàn toàn phù hợp với chủ trương của Nhà nước về mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá trong cộng đồng nhưng vẫn đảm bảo sự hài hòa về nguồn cung hợp pháp để phục vụ nhu cầu tiêu dùng trong nước và ngăn chặn họ chuyển sang sử dụng thuốc lá nhập lậu,” đại diện của Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cho hay.

Từ kịch bản có thể xảy ra từ Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) và PwC Việt Nam cho thấy, đề xuất thuế TTĐB với thuốc lá của Bộ Tài chính sẽ đẩy giá bán thuốc lá hợp pháp tăng đột ngột, người tiêu dùng sẽ tìm đến nguồn hàng lậu vốn không chịu ảnh hưởng bởi thuế để thay thế, khiến mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá của Chính phủ không thể thực hiện, gây thất thoát nguồn thu thuế của Nhà nước do hàng lậu, đồng thời khiến mặt trận phòng chống thuốc lá lậu trở nên thách thức và phức tạp hơn cũng như làm tăng rủi ro sức khỏe cho người hút thuốc do thuốc lá lậu không được kiểm soát chất lượng.

Vì vậy, Việt Nam cần tăng thuế TTĐB phù hợp theo lộ trình tránh tăng cao đột ngột và liên tục, thực hiện đồng bộ và nâng cao các biện pháp quản lý Nhà nước, đặc biệt chú trọng đẩy mạnh hơn nữa công tác phòng chống thuốc lá lậu, không tạo thêm điều kiện cho loại sản phẩm không rõ nguồn gốc và đảm bảo quy định của pháp luật tiếp tục tung hoành thị trường.