Trong hơn 20 năm qua, ông Hoàng Đức Vượng, Chủ tịch Chi hội Nhựa tái sinh, đã vượt qua không ít thách thức để cống hiến cho công việc mà nhiều người gọi là "biến rác thành vàng."

“Vào đầu những năm 2000, chúng tôi là những người đầu tiên thu gom và tái chế rác nhựa, kéo thành sợi polyester, cũng là những người đầu tiên nghĩ ra máy ép kiện để ép chặt các chai nhựa để giảm thể tích, bớt công vận chuyển”, ông Vượng nhớ lại.

Trong những ngày đầu, nhóm của ông Vượng còn phải đối phó với những mánh khóe từ người bán phế liệu, họ thường đổ cát hoặc nước vào chai hoặc thấm ướt bao tải dứa để tăng trọng lượng.

Nhưng cũng chính những người thu gom phế liệu, dù không phải giáo sư hay nhà khoa học, đã phát minh ra những phương pháp thông minh để tách từng thành phần của rác thải.

Họ tìm cách gỡ lò xo ra khỏi chai dầu gội hoặc làm sạch dầu và chất kết dính từ các thùng chứa. Công việc âm thầm này dần dần tạo ra một chuỗi giá trị khép kín từ người đồng nát, ve chai cho đến vựa phế liệu và làng nghề tái chế.

Chuỗi này mang dấu ấn của sự sáng tạo, những giải pháp độc đáo, nhưng đâu đó vẫn tồn tại sự chộp giật, bát nháo.

Tuy nhiên, ngành công nghiệp tái chế dường như đã bị chính sách lãng quên suốt hơn 40 năm hình thành và phát triển.

Kiên trì giữa khó khăn

Năm 1994, ông Hoàng Trung Sơn thành lập Công ty Giấy Đồng Tiến và đến năm 2011, trở thành công ty đầu tiên tại Việt Nam tái chế hộp sữa sau khi nghe đề xuất từ Tetra Pak, nhà cung cấp bao bì lớn nhất thế giới.

Hộp sữa được làm từ sáu lớp của ba loại vật liệu: giấy, nhôm và nhựa. Cấu tạo càng phức tạp thì tái chế càng tiêu tốn nhiều công sức và chi phí. “Quyết định này hết sức táo bạo nhưng tạo ra lối đi riêng cho Đồng Tiến”, ông Sơn chia sẻ.

Mặc dù gặp nhiều thách thức, Đồng Tiến đã mạnh dạn đầu tư vào việc mở rộng dây chuyền sản xuất và mua công nghệ nước ngoài để cải thiện hiệu suất tái chế và chất lượng sản phẩm.

Công ty Tái Chế Nhựa Lam Trân cũng đối mặt với thách thức khó nhằn tương tự khi quyết định tập trung vào bao bì nhựa mềm, như túi nhựa và nylon. Nhựa mềm rất khó thu gom, dễ bị nhiễm bẩn và thường bị thất lạc trong môi trường.

"Rác thải nhựa mềm ở khắp mọi nơi và là nguyên nhân hàng đầu gây ra ô nhiễm nhựa," ông Phan Đăng Bảo, Trưởng phòng quan hệ đối tác và bền vững của Lam Trân cho biết.

Thành lập năm 2017 bởi một nhóm nhà tái chế có nhiều kinh nghiệm, Lam Trân đã quyết định đầu tư vào công nghệ hiện đại ngay từ đầu, đảm bảo không có chất thải thứ cấp nào thải ra môi trường. Sản lượng của công ty đạt tiêu chuẩn xuất khẩu sang các thị trường tiên tiến.

Hiện tại, công ty tái chế hơn 2.000 tấn nhựa mềm mỗi tháng, tương đương với số túi nylon “có thể phủ kín một lần rưỡi diện tích Quận 1 tại TP.HCM”. Ông Bảo cho biết, phần lớn sản phẩm nhựa mềm tái chế được tiêu thụ tại thị trường châu Âu.

Tại miền Bắc Việt Nam, ông Vượng thành lập VietCycle vào năm 2018 với tầm nhìn tương tự. Sau nhiều thập kỷ trong ngành tái chế, ông mong muốn chuyên nghiệp hóa chuỗi giá trị, bắt đầu từ việc thu gom rác thải. Hợp tác với nhiều tổ chức, VietCycle đã phát triển các chương trình hỗ trợ xã hội cho những người thu gom phế liệu không chính thức, những người lao động thầm lặng trong ngành tái chế.

Ngày nay, VietCycle xử lý hơn 5.000 tấn rác thải nhựa mỗi tháng, tăng đáng kể so với những ngày đầu. Một nhà máy tái chế hiện đại trị giá 50 triệu USD cũng đang được chuẩn bị xây dựng, hợp tác với Alba Group, một công ty tái chế của Đức có hơn 100 năm kinh nghiệm.

Ông Vượng cũng đề xuất thành lập Chi hội Nhựa tái sinh dưới sự quản lý của Hiệp hội Nhựa Việt Nam, tập hợp các bên liên quan trong chuỗi giá trị tái chế để tiêu chuẩn hóa quy trình, cải thiện quá trình và vận động chính sách hỗ trợ.

Những nỗ lực không mệt mỏi của họ bắt đầu từ lâu trước khi các khái niệm về kinh tế tuần hoàn hay quản lý rác thải bền vững trở nên phổ biến. Ngay cả bây giờ, công việc tái chế thường bị công chúng nhìn nhận một cách hoài nghi và không mấy thiện cảm.

Tuy nhiên, những người tiên phong này vẫn kiên định với niềm tin rằng họ đang "đãi vàng từ rác" và đóng góp giá trị thực sự cho xã hội.

Thời khắc đột phá

Các công ty nước giải khát lớn như Coca-Cola, Pepsico Suntory và La Vie là những người đầu tiên làm cho bao bì của họ dễ tái chế hơn, loại bỏ màng co bằng nylon trên mỗi nắp chai.

Những thay đổi này không chỉ thể hiện trách nhiệm của doanh nghiệp mà còn nhằm thực thi chính sách Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) mới của Việt Nam theo Luật Bảo vệ Môi trường 2020.

Người ngoài nhìn vào sẽ thấy ngành tái chế đang vận hành, có thêm EPR chỉ là thêm một phần nguồn lực thôi nhưng đối với nhà tái chế, đó là bài toán sống còn!

Hiệu lực từ năm nay, EPR yêu cầu các nhà sản xuất và nhập khẩu phải phân bổ tài nguyên để thu gom và tái chế rác thải từ sản phẩm của họ, bắt đầu với bao bì, pin, dầu nhờn và lốp xe. Chính sách này sẽ mở rộng sang các ngành công nghiệp khác trong những năm tới.

EPR nhằm cung cấp nguồn lực cần thiết để, đầu tư nâng cấp công nghệ, mở rộng năng lực thu gom và xử lý rác thải cho các công ty tái chế được chứng nhận. "EPR là một bước đột phá," ông Bảo nói.

Lam Trân, hiện đã chuyển sang nguồn cung rác thải nhựa trong nước, gặp nhiều thách thức trong việc phân loại và làm sạch trước khi tái chế. Do không có chính sách phân loại nguồn quốc gia, rác thải nhựa mềm ở Việt Nam thường bị ô nhiễm và phải phân loại thủ công, ngay cả với máy móc tiên tiến.

Công ty gặp khó khăn trong việc đảm bảo lợi nhuận với nguồn rác thải trong nước, nhưng đây là con đường cần thiết để phù hợp với tầm nhìn của chính phủ về nền kinh tế tuần hoàn và mục tiêu EPR.

“Người ngoài nhìn vào sẽ thấy ngành tái chế đang vận hành, có thêm EPR chỉ là thêm một phần nguồn lực thôi nhưng đối với nhà tái chế, đó là bài toán sống còn”, đại diện Lam Trân khẳng định.

VietCycle cũng đã hưởng lợi từ EPR, cung cấp tài nguyên để hỗ trợ những người thu gom phế liệu không chính thức – những người đóng vai trò quan trọng trong quản lý rác thải nhưng không được hưởng lợi từ phúc lợi xã hội do tính chất không chính thức của công việc.

“Người đồng nát, ve chai như chị em trong nhà của nhà tái chế. Họ ngày đêm nhặt nhạnh, thu gom những loại phế liệu có giá trị đưa vào hệ thống tái chế, thay vì để chúng kết thúc vòng đời ở lò đốt, bãi chôn lấp hay xả ra tự nhiên.

Thế nhưng với thu nhập thấp, không được hưởng an sinh xã hội, họ phải làm việc luôn tay, cứ ráo mồ hôi là hết tiền”, ông Vượng giải thích.

Với việc thành lập hệ sinh thái tuần hoàn XanhNét, ông Vượng và đội ngũ tại VietCycle đặt mục tiêu thiết lập các tiêu chuẩn chung về tính minh bạch và chất lượng trong toàn chuỗi tái chế. Họ hy vọng sẽ tạo ra đủ thu nhập để xây dựng các cơ sở tái chế hiện đại và cung cấp bảo hiểm y tế và xã hội cho các nhà thu gom không chính thức – mà không cần sự trợ giúp từ bên ngoài.

Về lâu dài, EPR được kỳ vọng sẽ khuyến khích các nhà sản xuất áp dụng bao bì bền vững hơn, giúp rác thải dễ thu gom, tái chế và xử lý. Với việc quản lý tốt hơn và có nhiều tài nguyên hơn, nhận thức về tái chế như "biến rác thành vàng" có thể cuối cùng sẽ thay đổi.

Bài viết nằm trong Đặc san Nhà Quản Trị xuất bản tháng 10/2024 nhân dịp kỷ niệm 20 năm Ngày Doanh nhân Việt Nam. Đặc san dày 160 trang, khổ 23x29cm, giá bán 150.000 đồng. Để đặt mua Đặc san, xin liên hệ Tạp chí điện tử Nhà Quản Trị - TheLEADER.