Aoki Masahiko, nhà kinh tế học nổi tiếng của Nhật Bản, từng dự đoán nền kinh tế của nước ông sẽ phải mất 30 năm mới thoát khỏi “những thập kỷ mất mát” bắt đầu từ đầu những năm 1990.

THỨC TỈNH

Vào thời điểm đó, bong bóng tài sản vỡ và mô hình giúp Nhật Bản phát triển nhanh chóng cũng không còn phát huy tác dụng. Mặc dù đất nước này vẫn giàu có nhưng họ lại rơi vào tình trạng giảm phát và tốc độ tăng trưởng chậm lại. Aoki cho rằng sự thay đổi thế hệ là cần thiết để một mô hình mới có thể thống nhất. Ông bắt đầu tính giờ vào thời điểm bong bóng chắc chắn đã vỡ: Năm 1993.

Và giờ đây, trong năm 2023 những lời tiên tri của Aoki dường như đã thành sự thật. Nền kinh tế lớn thứ ba thế giới đang thức tỉnh sau tình trạng trì trệ kéo dài hàng thập kỷ. Sau nhiều năm giảm phát hoặc lạm phát thấp, Nhật Bản đang chứng kiến mức tăng giá nhanh nhất trong hơn 30 năm.

Tiền lương, vốn bị trì trệ từ lâu, đang tăng nhanh hơn bao giờ hết kể từ những năm 1990. Cả hai mức tăng đều được thúc đẩy chủ yếu bởi các cú sốc nguồn cung toàn cầu. Điều đáng nói, đây không phải là những thay đổi duy nhất đang diễn ra. Đúng như Aoki dự đoán, những thay đổi dần dần về thể chế và thế hệ đang mang lại kết quả và thay đổi cho Nhật Bản từ bên trong.

Sự kết hợp giữa những cú sốc bên ngoài và diễn biến bên trong này tạo cơ hội cho Nhật Bản thay đổi quỹ đạo kinh tế của mình. Tỷ trọng của quốc gia này trong GDP toàn cầu tính theo PPP đã giảm từ 9% năm 1990 xuống dưới 4% hiện nay; GDP đầu người tính theo PPP đã giảm từ 81% mức của Mỹ xuống 64% trong cùng kỳ.

Tiền lương tại Nhật Bản - thứ vốn bị trì trệ từ lâu, đang tăng nhanh hơn bao giờ hết kể từ những năm 1990

Ngân hàng Goldman Sachs dự đoán rằng Nhật Bản sẽ rớt khỏi top 5 nền kinh tế hàng đầu vào năm 2050 và ra khỏi top 10 vào năm 2075. Dân số giảm đang hạn chế những thuận lợi cho sự tăng trưởng của nước này. Mặc dù vậy, nếu Nhật Bản có thể thiết lập lại kỳ vọng lạm phát, tăng năng suất và giải phóng sự năng động của doanh nghiệp thì việc tụt hạng khỏi vị trí dẫn đầu có lẽ sẽ không xảy ra.

Trên thực tế, các nhà đầu tư đang rất phấn khích. Ngân hàng Morgan Stanley cho rằng Nhật Bản đã “vươn lên một cách thuyết phục sau ba thập kỷ trì trệ kinh tế”. Warren Buffett đã tích lũy lượng cổ phần lớn ở 5 công ty Nhật Bản. Đầu năm nay, chỉ số chứng khoán Nikkei đạt mức cao nhất kể từ khi bong bóng vỡ. “Nhật Bản đang trải qua một loạt các chuyển đổi kinh tế đặc biệt”, Larry Fink, giám đốc điều hành của BlackRock, một công ty quản lý tài sản nói khi ở Tokyo vào tháng 10.

30 năm qua đã chứng kiến nhiều “bình minh giả” ở Nhật Bản. Lần này cũng có lý do để hoài nghi. Sự phục hồi sau đại dịch của Nhật Bản vẫn còn mong manh: Sau khi tăng 4,5% so với cùng kỳ trong quý 2, GDP đã giảm 2,1% trong quý 3, theo dữ liệu công bố ngày 15/11. Tiền lương không theo kịp tốc độ tăng giá. Mức tiêu thụ chỉ đi ngang. Sự mất giá của đồng yên khiến Quỹ Tiền tệ Quốc tế dự đoán rằng GDP danh nghĩa của Nhật Bản tính bằng đôla sẽ giảm trong năm nay từ vị trí lớn thứ ba xuống thứ tư trên thế giới, sau Mỹ, Trung Quốc và Đức.

Việc giải quyết khoản nợ chính phủ khổng lồ của Nhật Bản đã là một gánh nặng lớn. Lực lượng lao động của Nhật Bản vẫn đang bị thu hẹp và già đi. Các công ty tại đất nước này tiếp tục tích trữ tiền mặt. Hơn 40% công ty niêm yết trong Topix 500 của Nhật Bản có giao dịch dưới giá trị sổ sách, so với mức dưới 5% của chỉ số S&P 500 của Mỹ. Sự quan tâm của nhà đầu tư nước ngoài có liên quan nhiều đến sự ổn định tương đối và đồng tiền rẻ của Nhật Bản cũng như sự phấn khích về tăng trưởng mới.

Tuy nhiên, những thất bại quen thuộc đó đã che khuất những bước phát triển khác. Trong những thập kỷ gần đây, “vấn đề cơ bản của nền kinh tế Nhật Bản là sự năng động”, Hoshi Takeo thuộc Đại học Tokyo cho biết. Quá ít công ty mới được thành lập, quá nhiều công ty cũ tồn tại, giá cả hầu như không thay đổi và nhân tài bị mắc kẹt trong các công ty suốt đời. “Bây giờ chúng tôi đang thấy điều đó bắt đầu thay đổi”.

Bắt đầu với giá cả. Lạm phát hàng năm đã cao hơn mục tiêu 2% của BoJ trong 18 tháng liên tiếp. Ngay cả khi phần lớn nguyên nhân là do chi phí nhập khẩu cao hơn thì tâm lý định giá cũng đang thay đổi. Các công ty buộc phải kiểm tra lại giả định lâu nay rằng việc đẩy giá lên cao đồng nghĩa với việc mất khách hàng. Niinami Takeshi, giám đốc điều hành của Suntory, một nhà sản xuất đồ uống lớn và chủ tịch của Keizai Doyukai, một hiệp hội có ảnh hưởng của các giám đốc điều hành công ty cho biết: “Chúng tôi hiểu rằng mình có thể tăng giá”. Thực tế này đã trở nên phổ biến: Giá của gần 90% mặt hàng được BoJ giám sát đang tăng lên.

CƠ HỘI NHÂN KHẨU HỌC

Lạm phát cao hơn có tác động lớn đến tiền lương, vốn đã trì trệ trong nhiều thập kỷ. Ota Tomohiro của Goldman Sachs cho rằng lạm phát 1% ở Nhật Bản khiến tiền lương chỉ tăng 0,2%, nhưng mức độ nhạy cảm sẽ tăng vọt khi lạm phát vượt quá 2%. Sự thay đổi về nhân khẩu học sẽ tạo ra một cú hích khác. Mặc dù dân số Nhật Bản bắt đầu giảm từ hơn một thập kỷ trước nhưng phụ nữ và người già tham gia lực lượng lao động phần lớn đã bù đắp cho sự suy giảm này. Nhưng xu hướng đó đã chậm lại trong những năm gần đây, khiến các nhà tuyển dụng cảm thấy khó khăn và cần phải thu hút người lao động với mức lương cao hơn.

Bất ổn địa chính trị, từ xung đột ở Ukraine đến căng thẳng giữa Mỹ, nhà cung cấp dịch vụ an ninh của Nhật Bản và Trung Quốc, đối tác thương mại lớn nhất của nước này, cũng đã thay đổi cục diện của đất nước. Ngày càng nhiều giám đốc điều hành nhận ra rằng “chúng tôi không thể giữ nguyên hiện trạng”, ông Niinami nói. Khi các công ty ưu tiên khả năng phục hồi của chuỗi cung ứng và lo lắng về rủi ro vị trí, Nhật Bản sẽ được hưởng lợi.

Ngay cả khi các nhà sản xuất không xây dựng nhà máy ở Nhật Bản, họ vẫn có thể dựa vào các công ty tự động hóa nhà máy của nước này để giúp xây dựng nhà máy ở nơi khác. Mỹ từng coi Nhật Bản là đối thủ kinh tế, nhưng giờ đây họ muốn thấy Nhật Bản phát triển mạnh mẽ. Các quan chức Mỹ vui mừng khi IBM, gã khổng lồ công nghệ Mỹ, tham gia liên doanh với các đối tác Nhật Bản để thiết kế chip tại Nhật Bản.

Các công ty Nhật Bản đã sẵn sàng sử dụng tiền mặt của mình. Tốc độ tăng trưởng đầu tư vốn theo kế hoạch đang ở mức cao nhất kể từ khi BoJ bắt đầu thu thập dữ liệu khảo sát vào năm 1983. Chính phủ đang khuyến khích xu hướng này: Các khoản trợ cấp lớn đã dành cho ngành bán dẫn; Chính phủ đã cam kết chi 2 nghìn tỷ yên (13,2 tỷ USD), tương đương 0,3% GDP mỗi năm trong thập kỷ tới để thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh. Với việc chi tiêu quốc phòng dự kiến sẽ tăng lên đáng kể, các quan chức muốn thúc đẩy sự đổi mới dựa trên công nghiệp quốc phòng thuộc loại trước đây là điều cấm kỵ.

Những cải cách quản trị doanh nghiệp bắt đầu từ hơn một thập kỷ trước đã trở nên vững chắc. Áp lực nâng cao giá trị doanh nghiệp và lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu không còn đến từ các nhà hoạt động nước ngoài nữa mà có sự tham gia của cả các nhà đầu tư tổ chức Nhật Bản. Áp lực sẽ tăng lên.

Chính phủ đã công bố “kế hoạch tăng gấp đôi tài sản” nhằm khuyến khích người tiết kiệm Nhật Bản đầu tư tiền mặt nắm giữ, với các ưu đãi về thuế sẽ có hiệu lực vào năm tới. JPX, cơ quan giám sát Sở giao dịch chứng khoán Tokyo, là một động lực khác để thay đổi dưới thời chủ tịch mới, Yamaji Hiromi. Bắt đầu từ năm tới, thị trường chứng khoán có kế hoạch công bố danh sách các công ty đáp ứng các nguyên tắc quản trị doanh nghiệp. Ông Yamaji kể rằng khi các CEO đến gần ông ở câu lạc bộ golf để càu nhàu ông trả lời: “Chúc may mắn”.

Những thay đổi này trùng hợp với sự thay đổi mang tính thế hệ trong kinh doanh tại Nhật Bản. Theo Jesper Koll của Monex Group, một công ty môi giới, độ tuổi trung bình của các CEO tại các công ty thuộc chỉ số chứng khoán Nikkei đã giảm 12 năm trong một thập kỷ.

Giới trẻ Nhật Bản giờ đây vui vẻ chuyển đổi công việc.

Nhiều người đang vượt ra ngoài những công việc cũ như làm việc trọn đời và trả lương theo thâm niên. Giới trẻ Nhật Bản vui vẻ chuyển đổi công việc. Những người giỏi nhất và thông minh nhất ngày càng gia nhập hoặc thành lập các công ty mới. Namba Tomoko, phó chủ tịch của Keidanren, một tập đoàn kinh doanh cho biết: “Chúng ta nên đặt cược vào những nhóm người này”.

Hệ sinh thái khởi nghiệp tuy nhỏ so với GDP của Nhật Bản nhưng ngày càng sôi động. Kushida Kenji thuộc Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, một tổ chức nghiên cứu của Mỹ cho biết: “Nhật Bản cũ vẫn còn đó, nhưng song song với đó là một Nhật Bản mới cùng tồn tại và phát triển”. Đầu tư vào các công ty khởi nghiệp đã tăng từ 88 tỷ yên năm 2013 lên 877 tỷ yên vào năm 2022; số lượng quỹ đầu tư mạo hiểm của Nhật Bản đã tăng gấp bốn lần trong thời gian đó.

Nơi mà nhiều doanh nhân Nhật Bản từng hài lòng với việc trở nên lớn mạnh ở Nhật Bản, một tầng lớp sáng lập mới với tham vọng toàn cầu đang gia tăng. Shin Taejun, người sáng lập Gojo, một công ty tài chính vi mô, muốn biến đây trở thành “Ngân hàng Thế giới của khu vực tư nhân”. Maeda Yosuke, người sáng lập Wota, công ty xây dựng cơ sở hạ tầng xử lý nước phi tập trung mong muốn “giải quyết cuộc khủng hoảng nước toàn cầu”.

“Nhật Bản cũ vẫn còn đó, nhưng song song với đó là một Nhật Bản mới cùng tồn tại và phát triển”.

Thay vì kế thừa công ty xây dựng của gia đình, anh quyết định xây dựng công ty của riêng mình. Anh nói: “Cơ cấu công nghiệp cũ không thể giải quyết được những vấn đề mà chúng tôi muốn giải quyết”. Okada Nobu, người sáng lập Astroscale, đang dẫn đầu các nỗ lực toàn cầu nhằm dọn sạch các mảnh vụn ngoài vũ trụ. Ông Okada nói rằng Nhật Bản cần những “nhà vô địch” mới. “Chúng ta vẫn nhắc đến Sony và Honda – hãy quên họ đi”.

Thế hệ mới này cũng đang tìm cách định hình lại văn hóa doanh nghiệp. Takeshita Ryuichiro của Pivot, một công ty khởi nghiệp truyền thông cho biết nhiều người trẻ Nhật Bản muốn từ bỏ mô hình việc làm suốt đời, sự thống trị của nam giới và hệ thống phân cấp theo độ tuổi. “Nhưng chúng tôi mong muốn miêu tả sự chuyển hướng hoặc thay đổi là tích cực”. Chỉ trong hơn một năm, Pivot đã thu hút được hơn 1 triệu người đăng ký trên YouTube, nơi phát sóng các cuộc phỏng vấn với những người sáng lập, nhà đầu tư và nhà phát minh.

Nhiều nhà điều hành và hoạch định chính sách Nhật Bản dường như không chỉ hiểu rằng Nhật Bản đang đứng ở một thời điểm quan trọng; họ quyết tâm tận dụng tối đa thời cơ này. “Những người thực sự biết rõ về Nhật Bản hỏi tôi, lần này có khác không?” Ông Yamaji nói. “Câu trả lời của tôi là có thể - chúng ta nên làm”. Cơ hội có thể không sớm xuất hiện trở lại. Không giống như mặt trời, cơ hội trỗi dậy của Nhật Bản không phải ngày nào cũng đến.