17 kim loại "đất hiếm" (REM) đều được sản xuất và sử dụng với số lượng rất nhỏ, nhưng lại rất quan trọng đối với nhiều loại hàng hóa công nghệ cao, từ pin và năng lượng tái tạo đến vũ khí và thiết bị y tế. Quan trọng hơn nữa, tất cả đều được Trung Quốc cung cấp phần lớn cho thế giới...

Với sự quan trọng của mình, đất hiếm đã trở thành một phần của cuộc chiến tranh thương mại. Ngày 4/4, để đáp trả thuế quan của ông Donald Trump, Trung Quốc đã hạn chế bán cho Mỹ bảy loại đất hiếm. Động thái này buộc các nhà sản xuất phải xin giấy phép xuất khẩu. Đây không phải là lệnh cấm hoàn toàn, nhưng nó có thể trở thành lệnh cấm bất cứ lúc nào. Trung Quốc đã áp đặt lệnh cấm như vậy đối với việc xuất khẩu ba loại kim loại ít hiếm hơn nhưng vẫn quan trọng và thắt chặt kiểm soát đối với các loại khác. Vậy một lệnh cấm vận đất hiếm sẽ gây thiệt hại như thế nào tới cuộc chiến tranh thương mại giữa 2 nền kinh tế lớn nhất thế giới cũng như phần còn lại của thế giới?

CẮT NGUỒN "VITAMIN CỦA CÔNG NGHIỆP" CÓ GIÚP TRUNG QUỐC ÁP ĐẢO MỸ TRONG CUỘC CHIẾN THƯƠNG MẠI?

Hai năm trước, Trung Quốc đã hạn chế xuất khẩu gali và germani, được sử dụng trong chip, radar và vệ tinh. Chỉ vài tháng sau, nước này đã cấm mọi hoạt động xuất khẩu sang Mỹ cả hai kim loại này, cũng như antimon, một chất chống cháy. Kể từ đó, giá cả đã tăng vọt và thị trường toàn cầu đã bị chia rẽ. Theo Jack Bedder của Project Blue, một công ty tư vấn, gali mua ở phương Tây đắt gấp hai đến ba lần so với mua ở Trung Quốc.

Tuy nhiên, cuộc khủng hoảng nguồn cung vẫn chưa làm tê liệt nước Mỹ. Nhiều người mua đã tích trữ hàng trước lệnh cấm; Trung Quốc cũng đã không hủy các hợp đồng cung cấp hiện có, thường kéo dài trong nhiều năm; và một số vật liệu vẫn tiếp tục được đưa vào Mỹ thông qua các nước thứ ba.

Tuy nhiên, những hạn chế mới nhất của Trung Quốc có thể gây ra nhiều thiệt hại hơn vì ba lý do. Đầu tiên, các loại đất hiếm “nặng” (17 loại đất hiểm được phân thành các nhóm: “nhẹ”, “nặng”, “trung bình”) mà họ đã chọn là những loại khó thay thế nhất. Dysprosi và terbi giúp điều chỉnh nhiệt trong các nam châm cung cấp năng lượng cho các tua-bin gió ngoài khơi, máy bay phản lực và tàu vũ trụ. “Động cơ càng lớn, bạn càng cần đất hiếm nặng hơn”, Ionut Lazar của CRU, một công ty tư vấn khác, cho biết. Năm kim loại còn lại rất quan trọng đối với chip trí tuệ nhân tạo. Một số cũng được sử dụng trong máy quét MRI, laser và sợi quang - những lĩnh vực quan trọng của nền kinh tế.

Vấn đề thứ hai là Trung Quốc thậm chí còn chiếm ưu thế hơn trong việc sản xuất đất hiếm nặng so với các loại đất hiếm nhẹ hơn. Trung Quốc kiểm soát hầu hết hoạt động khai thác của họ, cả trong nước và ở nước ngoài. Quan trọng là, công nghệ của người Trung Quốc xử lý tới 98% vật liệu được khai thác điều khiến họ giữ vai trò bá chủ trong lĩnh vực đất hiếm.

Giống như hầu hết các nguyên tố, đất hiếm nặng không tồn tại ở dạng tinh khiết trong lớp vỏ Trái đất. Và không giống như gali hoặc germani, chúng không phải là sản phẩm phụ của quá trình nấu chảy các kim loại sản xuất hàng loạt như nhôm hoặc kẽm. Chúng phải được tách ra khỏi các hợp chất hóa học mà chúng tạo thành bằng các kỹ năng chuyên môn và rất nhiều công sức, nhưng thường rất khó có được chất lượng và sản lượng cao.

Điều này làm trầm trọng thêm vấn đề thứ ba: Trung Quốc có những công cụ mạnh mẽ để thực thi lệnh cấm. Ryan Castilloux của Adamas Intelligence, một công ty nghiên cứu, cho biết chính phủ Trung Quốc có thể theo dõi mọi tấn đất hiếm được khai thác và chế biến trong nước và theo dõi tới tận nơi nó kết thúc.

Họ cũng theo dõi nhu cầu từ các công ty trên toàn thế giới, cho phép các quan chức phát hiện ra bất kỳ trường hợp ngoại lệ nào có thể nhập khẩu nhiều hơn để tái xuất sang Mỹ. Melissa Sanderson, một cựu quan chức của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, cho biết: "Sẽ có rất nhiều thiệt hại kèm theo nếu Trung Quốc đóng cửa đất hiếm và bít các lỗ hổng có thể khiến đất hiếm đến Mỹ".

Và do đó, lệnh cấm của Trung Quốc sẽ giáng một đòn mạnh vào nước Mỹ. Giá cả sẽ tăng nhanh khi người mua bắt đầu tích trữ. Neha Mukherjee của Benchmark Minerals, một công ty nghiên cứu, ước tính giá dysprosi sẽ lên tới 300USD/kg một kilôgam (hiện tại 230USD/kg).

Các công ty có một số hàng dự trữ, nhưng sẽ hết trong vài tháng. Sau đó, các ngành công nghiệp dân sự sẽ chịu thiệt hại đầu tiên. Tua bin gió ngoài khơi có thể trở nên không cạnh tranh được hoặc không có sẵn. Xe điện có thể chuyển sang động cơ nhỏ hơn. Gracelin Baskaran của CSIS, một nhóm nghiên cứu, cho biết ngành công nghiệp quốc phòng của Mỹ cũng sẽ sớm gặp vấn đề.

Tất nhiên, Mỹ sẽ đẩy nhanh nỗ lực tìm kiếm nguồn cung thay thế. Hiện tại, nước này chỉ có một mỏ đất hiếm ở California. Họ đang phát triển thêm nhiều mỏ nữa và tài trợ cho các mỏ mới ở Brazil và Nam Phi. Mỹ cũng đang sử dụng Đạo luật Sản xuất Quốc phòng năm 1950, một đạo luật được thông qua trong Chiến tranh Triều Tiên, để tài trợ cho cơ sở chế biến đất hiếm nặng đầu tiên bên ngoài Trung Quốc, tại Texas.

Tuy nhiên, giống như các quốc gia khác, nước Mỹ không có đủ chuyên môn để biến đất hiếm thành nam châm hiệu suất cao - mà Trung Quốc cũng đã hạn chế xuất khẩu. Các nhà phân tích tính toán rằng kể cả khi quyết tâm giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc Mỹ sẽ mất từ ​​ba đến năm năm để xây dựng chuỗi cung ứng từ mỏ đến nam châm.

ĐẤT HIẾM "HIẾM" TỚI MỨC NÀO?

Đất hiếm có thể kết hợp với các kim loại khác để tạo thành các hợp kim có giá trị trong kỹ thuật. Vì vậy “đất hiếm” được coi là “vitamin của công nghiệp”. Thật ra đất hiếm không "hiếm" trong lớp vỏ trái đất. Nhưng chúng thường khó khai thác. Đối với một số loại, như đồng, là do chúng đã được khai thác công nghiệp trong nhiều thập kỷ: rất nhiều mỏ lớn đã cũ và đang cạn kiệt; các mỏ mới có xu hướng nằm ở những nơi không ổn định về mặt chính trị hoặc khó tiếp cận.

Tuy nhiên, các vật liệu quan trọng khác, bao gồm đất hiếm, hầu như không bao giờ được tìm thấy ở dạng tinh khiết. Chúng phải được tách ra khỏi các khoáng chất khác khi đào ra khỏi lòng đất - một quá trình gây ô nhiễm tiêu tốn năng lượng và tiền bạc. Đồng thời, thị trường cho các kim loại quan trọng như vậy thường nhỏ, vì vậy các quốc gia bắt đầu sản xuất chúng từ sớm sẽ độc quyền thị trường.

Nền công nghiệp đất hiếm trên thế giới phát triển từ đầu những năm 1950, đến nay đã trải qua 3 kỷ nguyên: Kỷ nguyên đất hiếm sa khoáng (1950-1965); kỷ nguyên đất hiếm Mountain Pass của Mỹ (1965-1984); giai đoạn 1985-1990 là thời kỳ cạnh tranh “ngang ngửa” của cả 3 nguồn đất hiếm (sa khoáng, Mountain Pass và Trung Quốc) đã dẫn tới sự “lên ngôi vương” của đất hiếm Trung Quốc. Vì vậy từ 1985 đến nay được gọi là kỷ nguyên đất hiếm Trung Quốc. Trên thế giới không có quốc gia nào (kể cả Mỹ) có khả năng cạnh tranh được với Trung Quốc về đất hiếm.

Việc tinh chế chúng thậm chí còn tập trung hơn nữa - thường nằm trong tay Trung Quốc. Chile chiếm 23% sản lượng đồng toàn cầu, nhưng 44% đồng tinh chế của thế giới đến từ Trung Quốc. Một ngoại lệ đáng chú ý là niken, một nửa trong số đó được khai thác (và thường được tinh chế) ở Indonesia. Trung Quốc thậm chí còn chiếm ưu thế hơn trong sản xuất đất hiếm.

Trong những thập kỷ tới, sự gia tăng của năng lượng tái tạo và xe điện sẽ đòi hỏi một lượng lớn vật liệu quan trọng. Cơ quan Năng lượng Quốc tế, một đơn vị dự báo chính thức, ước tính rằng nếu các quốc gia tuân thủ các cam kết về khí hậu hiện tại của họ, nhu cầu hàng năm về đất hiếm, niken, coban và lithium sẽ tăng lần lượt 62%, 73%, 80% và 400% vào năm 2040. Ngay cả nhu cầu về đồng, vốn đã cao, cũng được dự đoán sẽ tăng một phần ba trong giai đoạn này, lên 37 triệu tấn.

Tuy nhiên, người Trung Quốc có câu "Thương địch 1 vạn, hại mình 800". Phải thừa nhận rằng, việc cấm xuất khẩu đất hiếm cũng sẽ gây tổn hại cho chính Trung Quốc. Năm 2010, trong bối cảnh tranh chấp đánh bắt cá trên biển, Trung Quốc đã ngừng xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản. Trong vòng vài tháng, Nhật Bản đã nhượng bộ và xuất khẩu được nối lại. Tuy nhiên, trong khi đó, các nhà sản xuất ô tô của Nhật Bản đã thiết kế những chiếc xe mới ít phụ thuộc hơn vào đất hiếm. Lần này, nhiều khả năng Trung Quốc sẽ giảm xuất khẩu sang Mỹ một cách có chọn lọc hơn - trừ khi ông Trump tiếp tục trò chơi thuế quan của mình. Khi đó cuộc chiến tranh thương mại Mỹ - Trung có thể gây ra những hậu quả tồi tệ với nền kinh tế không chỉ của cả 2 quốc gia, mà cả nền kinh tế thế giới.